Δομική απαισιοδοξία

Από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (ΑΠΟΨΕΙΣ)

Στάθης Ν. Καλύβας*

29.11.2020 • 20:59

Εισπράττουμε την πανδημία σαν μια μεγάλη καταστροφή: τα θύματα, το οικονομικό κόστος, η αίσθηση της ξαφνικής και απρόβλεπτης ανατροπής και, φυσικά, οι αλλαγές, για άλλους μικρότερες και για άλλους μεγαλύτερες, που επιβάλλει στην καθημερινότητά μας. Υπάρχει όμως και μια διαφορετική οπτική: οι πανδημίες είναι ένα φυσικό φαινόμενο που χτυπάει την ανθρωπότητα σε τακτά χρονικά διαστήματα – και η ώρα μας είχε φθάσει. Σε σχέση με το παρελθόν, μας βρήκε ένας ιδιαίτερα ήπιος ιός, ενώ ταυτόχρονα διαθέτουμε ισχυρότερη άμυνα από ποτέ. Τα εμβόλια αναπτύχθηκαν με ταχύτητα που ακόμη και πριν από ένα χρόνο θα ανήκε σε διήγημα επιστημονικής φαντασίας, ενώ παράλληλα η τεχνολογία ελάφρυνε τις συνέπειες της πανδημίας, ενισχύοντας τις κοινωνικές αντοχές.

Είναι φυσιολογικό να προκρίνουμε την πρώτη θέαση, αλλά είναι λάθος να προσπερνάμε τη δεύτερη. Και όμως, αυτό κάνουμε συνήθως. Η ψυχολογία μας δεν μας βοηθάει: συστηματικά δυσκολευόμαστε να φανταστούμε ένα καλύτερο μέλλον σε σχέση με το παρόν, ωραιοποιούμε το παρελθόν συγκριτικά με το παρόν, δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή στα άσχημα παρά στα καλά νέα. Αντιμετωπίζουμε με καχυποψία, υπεροψία και συχνά εχθρότητα όσους προσπαθούν να μας πείσουν πως υπάρχει μια καλύτερη πλευρά. Δίνουμε στη ροπή μας αυτή και φιλοσοφική διάσταση, όπως ο Βολταίρος που γελοιοποιεί στον Candide την αισιοδοξία ως βλακεία. Ζητούμενο όμως δεν είναι ούτε η αισιόδοξη ούτε η απαισιόδοξη βλακεία. Ζητούμενο είναι η ζυγισμένη θέαση.

Η επισκόπηση του δημόσιου λόγου στον δυτικό κόσμο, και μάλιστα πολύ πριν από την πανδημία, υποδηλώνει πως η ζυγαριά γέρνει πολύ περισσότερο προς την πρώτη κατεύθυνση, έτσι ώστε να μπορεί να γίνεται λόγος για μια «δομική απαισιοδοξία», που περιλαμβάνει τις απανωτές καταστροφές (οικονομικές, περιβαλλοντικές) που μας συμβαίνουν και μας περιμένουν και για εξασφαλισμένη παρακμή. Στη χώρα μας, πολλοί προσθέτουν και την Τουρκία στο θανατηφόρο αυτό κοκτέιλ. Σίγουρα πρέπει να μας απασχολούν τέτοιου είδους ενδεχόμενα, για να μπορέσουμε να προετοιμαστούμε καλύτερα. Η αδιάκοπη και μονότονη επανάληψη, ωστόσο, οδηγεί συχνά στο αντίθετο αποτέλεσμα: αδιαφορία και μοιρολατρία.

Η δομική απαισιοδοξία είναι δύσκολο να μετρηθεί με ακρίβεια και διαφέρει από χώρα σε χώρα. Εχω την αίσθηση πως είναι πιο έντονη στην Ευρώπη παρά στις ΗΠΑ, στην Ιταλία περισσότερο από την Ισπανία και στη Γαλλία πολύ παραπάνω από την Ολλανδία. Αλλά ταυτόχρονα είναι εντονότερη σε όλες αυτές τις χώρες από ό,τι στην Κίνα. Ίσως να προκαλείται από δομικούς παράγοντες, όπως ο συνδυασμός υψηλού επιπέδου διαβίωσης και χαμηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης. Ανεξάρτητα όμως από αυτούς, καλλιεργείται συστηματικά στη δημόσια σφαίρα και τελικά διαμορφώνει την κοινωνική συνείδηση περισσότερο από ό,τι την αντανακλά. Γιατί όμως;

Θα διακινδυνεύσω μια υπόθεση. Ίσως η καλλιέργεια της δομικής απαισιοδοξίας οφείλεται και στην παρακμή του μεσσιανικού οράματος που στο παρελθόν κυριαρχούσε στις πνευματικές ελίτ της Δύσης, δηλαδή στην πεποίθηση μιας νομοτελειακής και αναπόφευκτης επαναστατικής αλλαγής που επέτρεπε την άσκηση έντονης κοινωνικής κριτικής παράλληλα με την πίστη σε ένα καλύτερο μέλλον. Η απώλεια της δεύτερης μετά το 1989 μετέτρεψε την πρώτη σε μια τυφλή απόρριψη και γκρίνια, που για ορισμένους φθάνει και ως την καταστροφολαγνεία. Η τεράστια κρίση, απόρροια της τεχνολογικής επανάστασης, που χτύπησε τη δημοσιογραφία και τα ΜΜΕ, προσέδωσε στη ροπή αυτή εκρηκτικές διαστάσεις.

Η ειρωνεία έγκειται στο γεγονός πως η παρακμή του επαναστατικού οράματος οφείλεται ακριβώς στις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις της τελευταίας τεσσαρακονταετίας, που υπήρξαν αναμφίβολα θετικές: η Δύση είναι πολύ πιο πλούσια και δημοκρατική σήμερα απ’ ό,τι ήταν πριν από σαράντα χρόνια. Οι άνθρωποι ωστόσο που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας είναι πολύ πιο ανασφαλείς (ψυχολογικά, υλικά ή και τα δύο μαζί). Η δομική απαισιοδοξία είναι επικίνδυνη γιατί μπορεί να αποδειχθεί αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Η αντιμετώπισή της, όμως, προϋποθέτει τη συνειδητοποίησή της.
 
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.