Η Συριακή σύγκρουση, Περιφερειακές επιπτώσεις και Ελληνικές προοπτικές (Δρ. Ι. Παρίσης, Υπτγος εα)

(Εισήγηση που παρουσιάσθηκε κατά τις εργασίες της Ειδικής Ομάδας για τη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του ΝΑΤΟ, στις 4/11/14, στη Βουλή των Ελλήνων.)

 

Στον χρόνο που μου διατίθεται θα προσπαθήσω να παρουσιάσω κάποια στοιχεία που αφορούν στη σύγκρουση στη Συρία και ειδικώς στις εξελίξεις που προκύπτουν από τη δράση των τζιχαντιστών του λεγομένου Ισλαμικού Κράτους, οι οποίες βέβαια αναπτύσσονται τόσο στη Συρία όσο και στο Ιράκ και εγκυμονούν κινδύνους για όλη τη Μέση Ανατολή αλλά και ευρύτερα.

Η εισήγησή μου θα κινηθεί σε τρεις άξονες:

• Καταρχήν θα αναφερθώ στην προέλευση και τα χαρακτηριστικά της κρίσης,
• Στη συνέχεια θα εστιάσω στις επιπτώσεις στο εγγύς περιβάλλον της περιοχής της κρίσης, και
• Τέλος θα διατυπώσω κάποιες απόψεις σε ότι αφορά στις επιπτώσεις για την Ελλάδα και τους δυνητικούς τρόπους αντίδρασης.

Η προέλευση και τα χαρακτηριστικά της κρίσης

Λέγεται συχνά ότι «μία κακή συνθήκη ειρήνης δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τον επόμενο πόλεμο, όπως και μία κακή συμφωνία διευθέτησης προκαλεί την επόμενη επανάσταση και αιματοχυσία». Για τα όσα συμβαίνουν στη Συρία και στο Ιράκ, θα μπορούσε κανείς να βάλει έναν τίτλο: «Η εκδίκηση της Ιστορίας». Θα εξηγήσω στη συνέχεια τι εννοώ.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι οι δύο χώρες στις οποίες αναπτύσσεται το Ισλαμικό Κράτος και οι δραστηριότητες των Τζιχαντιστών, είναι η Συρία και το Ιράκ. Οι δύο αυτές χώρες είναι οι πλέον διαφορετικές στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, με εξαίρεση τον μικροσκοπικό Λίβανο. Αμφότερες έχουν σημαντικές κοινότητες Σουνιτών, Σιιτών και Χριστιανών – με όλες τις υποκατηγορίες τους – καθώς επίσης και μικρότερους αριθμούς Δρούζων, Γιαζίντι και Αλαουιτών. Υπάρχουν επίσης και οι Κούρδοι, ο συνολικός αριθμός των οποίων εκτιμάται σε 30 εκατομμύρια, ενώ θεωρούνται γενικώς ως η μεγαλύτερη εθνική ομάδα στον κόσμο χωρίς δικό της κράτος.

Αφότου η Συρία και το Ιράκ απέκτησαν την ανεξαρτησία τους έχουν κυβερνηθεί για δεκαετίες από συγκεντρωτικά αυταρχικά καθεστώτα. Τα πολιτικά τους συστήματα δεν περιείχαν ποτέ δημοκρατικά στοιχεία. Αυτό έχει πλέον αλλάξει αμετάκλητα, όχι όμως με μετάβαση στη δημοκρατία αλλά αντίθετα σε μια κατάσταση χάους και αιματοχυσίας, ενώ ως κράτη έχουν υποστεί καθοριστική ζημιά, έχοντες απωλέσει τα στοιχεία ισχύος τους και την εσωτερική τους συνοχή. Σε καμία από τις δύο χώρες δεν υπάρχει μία συνεκτική ομάδα ικανή να αναδειχθεί νικητής μετά από χρόνια αιματοχυσίας.

Στο Ιράκ, οι τρεις κοινότητες της χώρας – Σουνίτες, Σιίτες και Κούρδοι, έχουν ακολουθήσει η κάθε μία το δικό της δρόμο. Αυτό έχει επιδεινωθεί από τις κατά κύριο λόγο Σιιτικές κυβερνήσεις της Βαγδάτης, που ενισχύονταν με την σιωπηρή κυριαρχία του Ιράν. Αυτός είναι και ο λόγος που μεγάλο μέρος της οικονομικής και άλλου είδους υποστήριξης που λαμβάνει το Ισλαμικό Κράτος, προέρχεται από ιδιωτικούς φορείς της Σαουδικής Αραβίας και άλλων μοναρχιών του Κόλπου, κατά κύριο λόγο του Κατάρ.

Όλα αυτά ίσως να μην είχαν μεγάλη σημασία, αν δεν ήταν γεγονός ότι, το Ισλαμικό Κράτος έχει θέσει ως σκοπό του την ανατροπή του καθεστώτος που επεβλήθη εδώ και έναν αιώνα με τη Συμφωνία Sykes-Picot, γνωστή και ως Asia Minor Agreement και την αντικατάστασή του με ένα σουνιτικό χαλιφάτο που θα εκτείνεται από τη Μεσόγειο μέχρι τον Περσικό Κόλπο. Φυσικά σε ένα τέτοιο κράτος δεν θα έχουν θέση Σιίτες, Κούρδοι και Χριστιανοί και όλες οι άλλες εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες της περιοχής.

Η Συμφωνία Sykes–Picot, που υπεγράφη τον Μάιο του 1916, ήταν μια μυστική συμφωνία μεταξύ των κυβερνήσεων της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, με τη συναίνεση της Ρωσίας, που καθόριζε σφαίρες επιρροής και έλεγχο επί της Μέσης Ανατολής, ως διάδοχη κατάσταση της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ουσιαστικά η συμφωνία αυτή διαίρεσε τις αραβικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πέραν της Αραβικής χερσονήσου, σε περιοχές μελλοντικής βρετανικής και γαλλικής επιρροής και ελέγχου. Η Ρωσία είχε μικρή συμμετοχή, το δε 1917 οι Μπολσεβίκοι απεκάλυψαν τη συμφωνία.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η συμφωνία Sykes-Picot ήταν ένα αυτοκρατορικής αντίληψης σχέδιο, το οποίο ελάχιστη σημασία έδινε στην γεωγραφία, την εθνικότητα και τη θρησκεία, δημιουργώντας τεχνητά κράτη, με ευθείες γραμμές. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε παρατηρώντας στον χάρτη τη μορφή των συνόρων των κρατών της Μέσης Ανατολής σε σύγκριση με εκείνα των ευρωπαϊκών κρατών.

Ίσως είναι ενδιαφέρον εδώ να αναφερθεί ότι η περιοχή την οποία διεκδικεί το Ισλαμικό Κράτος συμπίπτει σχεδόν με την περιοχή που είναι γνωστή ως «Εύφορη Ημισέληνος» (“Fertile Crescent”). Η περιοχή αυτή ξεκινά από τις ακτές της Μεσογείου και καταλήγει στον Περσικό Κόλπο, περικλείοντας τις κοιλάδες των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, την περιοχή δηλαδή που από τους αρχαίους χρόνους ήταν γνωστή ως Μεσοποταμία. Μαζί με τη Σαουδική Αραβία, αποτελεί την κοιτίδα και το κέντρο του Ισλάμ, ενώ η ύπαρξη του κράτους του Ισραήλ συνιστά εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα μόνιμη αιτία έντασης και πολεμικών συγκρούσεων. Να θυμίσω εδώ, χάριν της Ιστορίας, ότι πρόκειται για την περιοχή μέσα από την οποία, πριν από 24 αιώνες περίπου, κινήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος εισερχόμενος στο εσωτερικό της Περσικής Αυτοκρατορίας.

Ο πόλεμος είναι συχνά η μαμή νέων κρατών. Υφίσταται πραγματικός κίνδυνος ότι η Συρία και το Ιράκ μπορεί να δώσουν τη θέση τους σε νέα κράτη. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι μια επιστροφή σε ισχυρά κράτη Συρίας και Ιράκ, όπως ίσως τα είχαν φανταστεί οι Sykes και Picot είναι εξαιρετικά απίθανη.

Από γεωπολιτική άποψη, η Συρία ευρισκόμενη στο κέντρο της Μέσης Ανατολής, συνδέει την περιοχή του Περσικού Κόλπου με τη Μεσόγειο, ενώ συνορεύει με το Ισραήλ, του οποίου υπήρξε επί δεκαετίες ο σκληρότερος αντίπαλος από την πλευρά του αραβικού κόσμου. Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Δαμασκός ήταν η πρώτη πρωτεύουσα των Αράβων, που βέβαια είχε επιλεγεί τόσο για την κεντρική θέση της όσο και για την γειτνίασή της προς τη Μεσόγειο.

Σε αντίθεση με τις εξεγέρσεις σε άλλες αραβικές χώρες, στη Συρία τα πράγματα εξελίχθηκαν δυσκολότερα και πολυπλοκότερα. Μάλλον εκεί δεν υπήρξε καθόλου «άνοιξη», αλλά η χώρα πέρασε κατευθείαν σε έναν βαρύ «χειμώνα», ενώ τα αντικρουόμενα συμφέροντα Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ηνωμένων Πολιτειών με εκείνα της Ρωσίας και της Κίνας δεν επέτρεψαν την οποιαδήποτε δυναμική παρέμβαση των Ηνωμένων Εθνών.

Τα πράγματα περιπλέχθηκαν ακόμη περισσότερο εξαιτίας της υποστήριξης του Ιράν προς το καθεστώς Άσαντ, ενώ ενδιαφέρον, για τα δικά τους διαφορετικά περιφερειακά συμφέροντα, προβάλλουν η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ. Επιπλέον, οι ποικίλες θρησκευτικές ομάδες δημιουργούν αντικρουόμενα συμφέροντα, υποστηριζόμενες πολιτικά και οικονομικά από σημαντικά ισλαμικά κράτη.

Ένα μωσαϊκό διαφόρων ομάδων συνιστούσε αυτό που αποκαλείτο «αντιπολίτευση» κατά του καθεστώτος του Άσαντ. Ομάδες εθνοτικές, θρησκευτικές, ακόμη και τρομοκρατικές ή ελεγχόμενες (ή/και σταλμένες) και χρηματοδοτούμενες από ξένες δυνάμεις, μεταξύ των οποίων και αραβικές ή γενικότερα μουσουλμανικές. Στα τρεισήμισι χρόνια των συγκρούσεων εισήλθαν στο έδαφος της Συρίας Σουνίτες, Σιίτες, Τσετσένοι, Κούρδοι αντάρτες, Αφγανοί, Λίβυοι Τζιχαντιστές, ριζοσπάστες Ισλαμιστές της Αλ Κάιντα, Βεδουίνοι, μετριοπαθείς Ισλαμιστές, Τουρκμένιοι αντάρτες και διάφορες άλλες ισλαμικές ομάδες, χωρίς βέβαια να ξεχνούμε και τους Ευρωπαίους πολίτες Τζιχαντιστές. Υπήρχαν επίσης οι γνωστοί μη κρατικοί δρώντες που επηρέαζαν την εξέλιξη της κρίσης: Αλ Κάιντα, Χεζμπολά, Μουσουλμανική Αδελφότητα, Σύριοι αντάρτες και άλλες λιγότερο γνωστές, κυρίως θρησκευτικές, δυναμικές ομάδες επεδίωκαν να αποκτήσουν οφέλη από την κρίση.

Όλα αυτά, δημιουργούσαν από καιρό μία εκρηκτική μάζα στο εσωτερικό της Συρίας, η οποία θα ήταν δυνατόν να εκραγεί και να προκαλέσει μια εκτεταμένη σύγκρουση. Ήταν ορατός ο κίνδυνος «ισλαμοποίησης» της σύγκρουσης στη Συρία, εξαιτίας της παρέμβασης θρησκευτικών κινημάτων και φανατικών ισλαμιστών από τις γύρω χώρες, με συνήθως διαφορετικά συμφέροντα. Όπως και έγινε. Μία απόδειξη του στοιχείου του θρησκευτικού φανατισμού ήταν οι επιθέσεις κατά των χριστιανικών μειονοτήτων της Συρίας, με πολλά θύματα και κατεστραμμένους ναούς.

Επιτρέψτε μου εδώ να αναφέρω ότι στο τελευταίο βιβλίο μου που εκδόθηκε πριν ενάμισι χρόνο, σημείωνα: «Ο θρησκευτικός φανατισμός είναι το χειρότερο στοιχείο μιας κρίσης. Εκείνο που δημιουργεί φόβους για την επόμενη ημέρα στη Συρία είναι η δράση των ανεξέλεγκτων ομάδων –μη κρατικών δρώντων– η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε σφαγές.»

Περί τους 15.000 ξένοι τζιχαντιστές από 80 χώρες μετέβησαν τα τελευταία χρόνια στη Συρία και το Ιράκ για να πολεμήσουν στις τάξεις οργανώσεων, όπως το Ισλαμικό Κράτος. «Πρωτοφανής αριθμός», προειδοποιεί έκθεση του ΟΗΕ, την οποία επικαλείται ο Guardian σε δημοσίευμα της 1ης Νοεμβρίου. Σύμφωνα με άρθρο της Washington Post, ξένοι μαχητές εξακολουθούν να πηγαίνουν στη Συρία για να πολεμήσουν στο πλευρό των τζιχαντιστών, με ρυθμό που φτάνει τους 1.000 ανά μήνα, παρά τις αεροπορικές προσβολές της αμερικανικής αεροπορίας και τον διεθνή συνασπισμό εναντίον θέσεων του Ισλαμικού Κράτος,

Ο συνδυασμός εθνοτικών και αποσχιστικών φόβων και αντιπαραθέσεων, οι ιστορικές μνήμες και η πεισματική τύφλωση των εξωτερικών δυνάμεων φαινόταν ότι μοιραία θα οδηγούσαν σε αποσταθεροποίηση ολόκληρης της Μέσης Ανατολής. Τελικά, αυτό που ονομάσθηκε «Αραβική Άνοιξη» οδήγησε σε έναν ενδοϊσλαμικό εμφύλιο πόλεμο, στον οποίο είναι φυσικό να εμφανίζονται και οι ανταγωνισμοί ισχύος των κύριων διεθνών παικτών καθώς και αντιθετικά γεωπολιτικά αφηγήματα.

Επιπτώσεις της κρίσης στο περιφερειακό περιβάλλον

Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία προκάλεσε μια καταστροφική ανθρωπιστική κρίση, αλλά και κρίση ασφάλειας και σταθερότητας, το τέλος των οποίων είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλεφθεί ειδικά καθώς η κατάσταση εξελίσσεται ταχύτατα. Δεκάδες χιλιάδες Σύριων έχουν χάσει τη ζωή τους ενώ εκτιμώνται σε 9 εκατομμύρια εκείνοι που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους από την έναρξη των συγκρούσεων τον Μάρτιο του 2011.

Η κρίση στη Συρία και στο Ιράκ έχει λάβει διεθνείς διαστάσεις, με πολύ πιθανή τη διεύρυνσή της στις χώρες της περιφέρειάς της και την εμπλοκή Μεγάλων Δυνάμεων, που όμως έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα. Στην πράξη, στο εσωτερικό των δύο χωρών έχει προκύψει μια de facto διάσπαση.

Οι ουαχαμπίτες σουνίτες τζιχαντιστές, που αποτελούν τον κορμό του Ισλαμικού Κράτους, αντιπροσωπεύουν τον κίνδυνο μετάβασης σε μια άλλη εποχή στη Μέση Ανατολή και ίσως ευρύτερα. Η συστηματική καταστροφή πόλεων στη Συρία και το Ιράκ, σε συνδυασμό με την πανσπερμία των ουαχαμπιτών σουνιτών τζιχαντιστών, που αποτελούν ήδη μια κινητή ολοκληρωτική μηχανή τρόμου χωρίς πατρίδα, θέτουν ευρύτερα ζητήματα αστάθειας και ανατροπών.

Το Ιράν, ως κέντρο του Σιιτισμού και κύρια περιφερειακή δύναμη της περιοχή της Μέσης Ανατολής αντέδρασε ήδη. Ουσιαστικά κήρυξε ιερό πόλεμο κατά των ουαχαμπιτών σουνιτών. Στην πράξη, με δεδομένο ότι όλοι οι «ιεροί» ή «θρησκευτικοί» πόλεμοι αποτελούν συγκάλυψη γεωπολιτικών επιδιώξεων, το Ιράν ενδιαφέρεται για την διατήρηση του ελέγχου του νοτίου Ιράκ και της κυβέρνησης της Βαγδάτης. Είναι προφανές ότι θα επιθυμούσε τη διατήρηση του καθεστώτος Άσαντ ως εκπροσώπου του στη Μέση Ανατολή και ως γέφυρας με τη Χεζμπολά του Λιβάνου. Ωστόσο, οι εξελίξεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε απώλεια της επιρροής του ως περιφερειακής δύναμης.

Τα αραβικά κράτη του Κόλπου, με πρώτες την Σαουδική Αραβία και το Κατάρ έχουν έντονη αντιπαράθεση με το σιιτικό Ιράν. Από την άλλη, έχοντας ενισχύσει τις ομάδες τζχαντιστών, προβληματίζονται ήδη για τη διαχείριση του φαινομένου.

Η Τουρκία, που αρχικά είδε στο φαινόμενο μια ευκαιρία για την εξαφάνιση των κουρδικών θυλάκων εντός της Συρίας, αναγκάζεται από τις εξελίξεις να προσεγγίσει το ζήτημα αντιμετωπίζοντας την πραγματικότητα. Πέραν τούτου, η τουρκική εμπλοκή στη συριακή κρίση δημιουργεί νέα δεδομένα.

Για την Τουρκία, η κρίση στη Συρία και στο Ιράκ συνιστά έναν «στρατηγικό εφιάλτη». Πέραν των προβλημάτων που δημιουργεί εκ των πραγμάτων μια κρίση στα σύνορά της, υφίσταται και η ανησυχία για το Κουρδικό ζήτημα που επιτείνεται από τις αποσχιστικές τάσεις των Κούρδων της Συρίας και την ήδη υφιστάμενη αυτονομία του ιρακινού Κουρδιστάν. Επιπλέον, προβλήματα δημιουργεί το γεγονός των οικονομικών σχέσεων που είχε αναπτύξει η Τουρκία με τη Συρία αλλά και τους Κούρδους του Ιράκ και των ενεργειακών και άλλων εμπορικών επενδύσεων που είχε κάνει στις χώρες αυτές, οι οποίες αποτελούν επίσης χώρες διέλευσης των τουρκικών μεταφορών για εξαγωγές σε άλλες αραβικές χώρες.

Η στάση της Τουρκίας είναι σημαντική για το στρατηγικό περιβάλλον της Μέσης Ανατολής και της ανατολικής Μεσογείου, δεδομένου του γεωπολιτικού μεγέθους της χώρας αλλά και του ηγεμονικού ρόλου που επιδιώκει να παίξει στην περιοχή. Παρατηρούμε πράγματι ότι, τα νέα ενεργειακά δεδομένα στην ανατολική Μεσόγειο, όπως αυτά διαμορφώνονται από τις γεωπολιτικές εξελίξεις, δεν αφήνουν την Τουρκία αδιάφορη, η αντίδραση της οποίας συνδέεται με τη σταθερότητα στην περιοχή.

Για την Κυπριακή Δημοκρατία η μεγάλη ενεργειακή πρόκληση εμπεριέχει πολλές διαστάσεις. Δεν είναι μόνο θέμα διαχείρισης και οικονομικών ωφελημάτων που θα προκύψουν. Πάνω απ’ όλα είναι θέμα στρατηγικών επιλογών. Ωστόσο, η λύση του Κυπριακού προβλήματος, αποτελεί ενδεχομένως προϋπόθεση για την αξιοποίηση των ενεργειακών κοιτασμάτων εντός της Κυπριακής ΑΟΖ.

Η γεωπολιτική και στρατηγική σημασία της Κύπρου είναι τεράστια. Ευρισκόμενη έναντι του κέντρου της κρίσης, εγγύς του σημείου συνάντησης δύο κυρίων θαλασσίων αρτηριών (Ατλαντικός – Μεσόγειος – Ινδικός και Εύξεινος – Μεσόγειος – Ινδικός), με αξιόλογα αεροδρόμια και λιμάνια, προσφέρεται για την άσκηση ουσιαστικού ελέγχου επί του συνόλου της περιοχής που περιβάλλει την ανατολική Μεσόγειο.

Για τους ίδιους λόγους η Κύπρος συνιστά ζώνη θαλασσίων και εναερίων συγκοινωνιών, δυνάμεων που διεξάγουν επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία, στη Μέση Ανατολή, στη Βόρεια Αφρική και στην Κεντρική Μεσόγειο, αλλά και βάση ανεφοδιασμού ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων οι οποίες ενεργούν στην ανατολική Μεσόγειο, ως και ενδιάμεσο σταθμό μιας αερογέφυρας διακίνησης δυνάμεων, εφοδίων και μέσων από την Ευρώπη προς τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

Η Άγκυρα δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία ούτε την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη της. Αυτό, σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη εκκρεμότητα στο Κυπριακό ζήτημα, δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα για την ασφάλεια και τη σταθερότητα στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και εύλογες αντισυσπειρώσεις από τις ενδιαφερόμενες χώρες.

Στον Λίβανο η Χεζμπολά χρειάζεται το καθεστώς Άσαντ προκειμένου να εφοδιάζεται από το Ιράν, αλλά και ως ιδεολογικό σύμμαχο κατά του Ισραήλ. Η αντιπολίτευση στον Λίβανο επιθυμεί την απομάκρυνση από την επιρροή της Συρίας και απόκτηση εκ νέου της πολιτικής εξουσίας. Η ανησυχία του Λιβάνου οφείλεται στην εισαγωγή της κρίσης από τη Συρία που οδηγεί σε μεγαλύτερη εσωτερική αδυναμία, τον μεγάλο αριθμό προσφύγων από τη Συρία, τις θρησκευτικές εντάσεις, τη διάχυση των ενόπλων συγκρούσεων και την πρόκληση εμφυλίου πολέμου.

Επιπλέον ο Λίβανος φαίνεται να αποτελεί τον προσφορότερο χώρο εξόδου του Ισλαμικού Κράτους στην θάλασσα, κάτι που θα εξασφαλίσει στοιχεία αναγκαία για τη λειτουργία ενός ολοκληρωμένου κράτους. Το Ισλαμικό Κράτος επιδιώκει να πετύχει ακριβώς αυτό, δηλαδή να αποκτήσει την έξοδο στη Μεσόγειο μέσω του Λιβάνου, κάτι που δεν πέτυχε στο Ιράκ και τη Συρία.

Ο δρόμος γι’ αυτή την έξοδο στη θάλασσα, την οποία αναζητούν οι τζιχαντιστές του ISIS, μπορεί να περάσει μόνο μέσα από τον βόρειο Λίβανο και ο λόγος είναι απλός. Τόσο το Ισλαμικό Κράτος όσο και η οργάνωση Jabhat al-Nusra, δεν μπορούν να φτάσουν μέχρι τη θάλασσα μέσα από άλλες περιοχές, λόγω της στρατιωτικής κατάστασης που έχει μέχρι τώρα διαμορφωθεί. Επιπλέον, αμφότερες οι οργανώσεις βρίσκονται και ενεργούν, κατά κύριο λόγο, στις συριακές περιοχές κοντά στα βορειοανατολικά σύνορα του Λιβάνου. Υπό το πρίσμα αυτό, Το Ισλαμικό Κράτος προσπαθεί να συνδέσει την συριακή περιοχή της Qalamoun με την αντίστοιχη λιβανική της Akkar, διατηρώντας την ενδιάμεση γεωγραφική περιοχή.

Στην Ιορδανία, η κατάσταση θα μπορούσε να καταστεί έκρυθμη, όπως στον Λίβανο, από την εισροή προσφύγων, ο μεγάλος αριθμός των οποίων ανησυχεί έντονα της κυβέρνηση της χώρας. Επίσης στην πρωτεύουσα Αμάν και σε άλλες περιοχές έχουν καταφύγει εκατοντάδες λιποτάκτες του Συριακού Στρατού, ενώ υπήρξαν στο παρελθόν αναφορές για αψιμαχίες στα σύνορα, μεταξύ στρατιωτικών τμημάτων των δύο χωρών. Από κάποιους ειδικούς αναλυτές εκτιμάται ότι ένας από τους επόμενους στόχους του Ισλαμικού Κράτους, θα είναι η Ιορδανία, έστω και αν αυτό γίνει όχι τόσο με είσοδο ενόπλων τμημάτων στο εσωτερικό της χώρας αλλά με τρομοκρατικές επιθέσεις.

Η θέση της Ελλάδος και οι επιπτώσεις της συριακής κρίσης

Έναντι της περιοχής της κρίσης και των συγκρούσεων υπάρχουν τρία κράτη που ανήκουν στους Δυτικούς διεθνείς θεσμούς: η Τουρκία ως μέλος του ΝΑΤΟ, η Κύπρος ως μέλος της ΕΕ και η Ελλάδα ως μέλος αμφοτέρων των οργανισμών αυτών. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και το Ισραήλ, μια και έχει ειδική σχέση τόσο με το ΝΑΤΟ όσο και με την ΕΕ και την Δύση γενικότερα.

Με δεδομένο ότι η Τουρκία αποτελεί εκ των πραγμάτων μέρος του προβλήματος, η δε Κύπρος έχει να διαχειριστεί τις ποικιλόμορφες προκλήσεις στο περιβάλλον της, η Ελλάδα θα μπορούσε να αποτελέσει την εναλλακτική λύση ως παράγων ισορροπίας και σταθερότητας στο ασταθές εγγύς περιβάλλον της. Παράλληλα θα μπορούσε, με κατάλληλες πολιτικές και δεδομένης της παραδοσιακής συμπάθειας και εμπιστοσύνης που χαίρει στον αραβικό κόσμο, να παράσχει τις καλές της υπηρεσίες ως έμπιστος διαμεσολαβητής (honest broker).

Θα εστιάσω σε μερικά από τα σημεία κύριου ενδιαφέροντος για την Ελλάδα:

• Γραμμές θαλασσίων συγκοινωνιών

Από την ανατολική Μεσόγειο και ειδικώς από τα ύδατα της Ελλάδας και της Κυπριακής Δημοκρατίας διέρχονται κύριοι οδοί ναυσιπλοΐας μέσω των οποίων πραγματοποιούνται οι μεταφορές ανθρώπων και αγαθών.

Ενδιαφέρον είναι εν προκειμένω το θέμα της διακίνησης ενεργειακών πόρων στη λεκάνη της Μεσογείου, δεδομένου ότι, σύμφωνα με μελέτη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, οι σημαντικότερες αλλαγές που αναμένονται στα επόμενα χρόνια είναι η ανάπτυξη των οδών εξαγωγής αργού πετρελαίου από την περιοχή της Κασπίας, η οποία σήμερα εξυπηρετείται κυρίως από τα λιμάνια του Ευξείνου Πόντου μέσω του Βοσπόρου. Έτσι, η σπουδαιότητα των λιμανιών της ανατολικής Μεσογείου θα αυξηθεί, μια και οι νέοι και οι υπό κατασκευήν αγωγοί θα διοχετεύουν σε αυτά την ενέργεια.

Από την άλλη, η Ελλάδα, διαθέτοντας τον μεγαλύτερο εμπορικό στόλο έχει ειδικούς λόγους να ενδιαφέρεται για την θαλάσσια ασφάλεια (maritime security). Στο πλαίσιο αυτό, ως προεδρεύουσα χώρα στην ΕΕ κατά το πρώτο εξάμηνο του 2014, εργάσθηκε για την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Θαλάσσιας Ασφάλειας (European maritime Security Strategy), το κείμενο της οποίες εγκρίθηκε κατά την σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ιουνίου 2014. Σημαντική επίσης για την θαλάσσια ασφάλεια υπήρξε η «Διακήρυξη της Λεμεσού», μια πρωτοβουλία που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της Κυπριακής Προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (“Declaration of the European Ministers responsible for the Integrated Maritime Policy and the European Commission, on a Marine and Maritime Agenda for growth and jobs the Limassol Declaration”).

• Γεωπολιτική της ενέργειας

Εκείνο που θα πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι και η κρίση αυτή –όπως οι περισσότερες κρίσεις, αν όχι όλες– οφείλεται σε γεωπολιτικής φύσης παράγοντες, που δεν είναι ίσως εμφανείς με την πρώτη ματιά, καλυπτόμενοι, όπως συνήθως συμβαίνει, πίσω από θρησκευτικές ή εθνοτικές αντιθέσεις.

Από γεωπολιτικής πλευράς, η Συρία βρίσκεται σε κομβικό σημείο σε ό,τι αφορά στη διακίνηση της ενέργειας των γύρω περιοχών και μαζί με την Τουρκία αποτελούν κύρια περιοχή διέλευσης της ενέργειας και εξόδου της στις ακτές της Μεσογείου.

Οι ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην, προς το παρόν, μερικώς εξερευνηθείσα περιοχή της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, κυρίως εντός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης του Ισραήλ, της Κύπρου, της Αιγύπτου και της Ελλάδος δείχνουν ότι η περιοχή αυτή θα μπορούσε να γίνει κυριολεκτικά ένας «νέος Περσικός Κόλπος», εις ό,τι αφορά στον πλούτο ο οποίος θα μπορούσε να προέλθει από την εκμετάλλευσή τους.

Μετανάστευση

Η μεταναστευτική πίεση προς την Ευρώπη που αναμένεται να αυξηθεί εξαιτίας της κρίσης στη Συρία και των εξελίξεων στην περιοχή, συνιστά μείζον πρόβλημα, κυρίως για τις ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου μεταξύ των οποίων η Ελλάδα, η οποία αποτελεί κύρια πύλη εισόδου. Επιπλέον, η ανάπτυξη της τρομοκρατίας σε περιοχές από τις οποίες προέρχονται μεταναστευτικά κύματα δημιουργεί μια πολύ επικίνδυνη κατάσταση για τη σταθερότητα και την ασφάλεια στην «είσοδο» της Ευρώπης.

Ο κύριος όγκος των παράνομων μεταναστών εισέρχεται στην Ελλάδα από τα σύνορα με την Τουρκία, κυρίως τα θαλάσσια. Ωστόσο, εκτός από τους απλούς παράνομους μετανάστες, περνούν και φανατικοί τζιχαντιστές, οι οποίοι προέρχονται κατά κύριο λόγο από την Συρία και το Ιράκ.

Πρόκειται για πολύ σοβαρό ζήτημα που θα μπορούσε ίσως να αντιμετωπισθεί με δυναμικές αποφάσεις στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας. Δυστυχώς μέχρι σήμερα η ΕΕ το αντιμετωπίζει σε επίπεδο επιτήρησης (monitoring). Η άποψή μου είναι ότι επείγει η συγκρότηση μιας Ευρωπαϊκής Ακτοφυλακής η οποία θα εξασφάλιζε τα θαλάσσια σύνορα της Ένωσης, κατά βάση στη λεκάνη της Μεσογείου.

• Πανδημίες και βιο-τρομοκρατία

Οι πανδημίες αποτελούν σίγουρα μια υπαρκτή απειλή για τις χώρες που δέχονται τα κύματα των λαθρομεταναστών, και η Ελλάδα είναι στην πρώτη θέση. Σήμερα ο Έμπολα μεγιστοποιεί τον κίνδυνο της πανδημίας. Μάλιστα ο συνδυασμός του Έμπολα και της τρομοκρατίας συνιστά ένα κακό δίδυμο του ίδιου διλήμματος ασφάλειας, που είναι δυνατόν να αναπτυχθεί, στο πλαίσιο μιας μορφής βιο-τρομοκρατίας.

Αν μέχρι τώρα ανησυχούσαμε για τις πανδημίες που ήταν δυνατόν να προκληθούν από λαθρομετανάστες, τώρα θα πρέπει να δούμε και το θέμα της βιο-τρομοκρατίας. Δεν είναι καθόλου δύσκολο στον φανατισμένο ισλαμιστή που ζώνεται εκρηκτικά για να πάρει μαζί του έναν αριθμό «απίστων», να κάνει κάτι αντίστοιχο, εισερχόμενος σε μια Δυτική κοινωνία, προσβεβλημένος από τον Έμπολα.

Επίλογος

Το Ισλαμικό Κράτος αξιολογείται ως απειλή σημαντικότερη εκείνης της Αλ-Κάιντα, κυρίως διότι έχει επιτύχει κάποια ειδικά πλεονεκτήματα και δυνατότητες, όπως:

Πρώτον: Έχει αποκτήσει τον έλεγχο συγκεκριμένης εδαφικής έκτασης. Παρά τις φρικαλεότητες, έχει επιτύχει να παρέχει μια ποικιλία κοινωνικών υπηρεσιών στους πληθυσμούς τους, όπως ηλεκτρική ενέργεια, ύδρευση, μεταφορές και άλλες εμπορικές και οικονομικές δραστηριότητες.

Δεύτερον: Ο έλεγχος εδάφους εξασφαλίζει ένα ασφαλές καταφύγιο στο οποίο μπορεί να εγκαθίσταται, να σχεδιάζει, να εκπαιδεύει και να στρατολογεί και γενικώς να το χρησιμοποιεί ως βάση των δραστηριοτήτων του.

Τρίτον: Έχει χρήματα που εκτιμώνται σε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Είναι ο πλουσιότερος τρομοκρατικός οργανισμός που εμφανίσθηκε ποτέ. Τα χρήματα προέρχονται από τράπεζες σε πόλεις που καταλήφθηκαν όπως η Μοσούλη, από λαθρεμπόριο, απαγωγές για απόκτηση λίτρων, προσφορές από πλούσιους ισλαμιστές και επίσης την πώληση πετρελαίου από διάφορες περιοχές που κατέλαβαν. Αυτός ο πλούτος δίνει τη δυνατότητα στρατολόγησης και εκπαίδευσης, πληρωμής των μαχητών, αγοράς όπλων καθώς και παροχής υπηρεσιών σε όσους είναι υπό την κυριαρχία τους.

Τέταρτον: Έχει τα μέσα προσέγγισης Δυτικών στόχων, κυρίως λόγω της δυνατότητας που έχει να στρατολογεί μεγάλο αριθμό Ευρωπαίων πολιτών. Αυτοί, έχοντας ευρωπαϊκά διαβατήρια μπορούν να κινούνται ελεύθερα σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση.

* * *

Έχω την άποψη ότι η κρίση στη Συρία και το Ιράκ και η σύγκρουση με το Ισλαμικό Κράτος θα μας απασχολήσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, το οποίο δεν είναι δυνατόν προβλεφθεί, δεδομένου άλλωστε ότι η Δύση δεν έχει ακόμα αποφασίσει συγκεκριμένους τρόπους αντίδρασης.

Θεωρώ ότι η Ατλαντική Συμμαχία, ως σημαντικός φορέας ασφάλειας θα μπορούσε να αναλάβει δράση για την επίλυση του προβλήματος. Ήδη οι Ηνωμένες Πολιτείες κάλεσαν για μια διεθνή συμμαχία κατά του Ισλαμικού Κράτους, στην οποία η Ελλάδα μετέχει πολιτικά μεν, μέσω της προσφοράς ανθρωπιστικής βοήθειας, στρατιωτικά δε με την αποστολή πυρομαχικών σε κουρδικές δυνάμεις.

Μία διεθνής συμμαχία για τη συντριβή του Ισλαμικού Κράτους αποτελεί οπωσδήποτε πρόκληση που ωστόσο, θεωρώ ότι δεν θα αποδώσει άμεσα τους καρπούς της. Σίγουρα ωστόσο, θα επιφέρει αναδιατάξεις, μεταβολές θέσεων και προσανατολισμών που είχνα δομηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στην περιοχή της Μέσης ανατολής. Ο κατακερματισμός κατά μήκος των εθνικών και θρησκευτικών γραμμών στο Ιράκ και τη Συρία θα μπορούσε να οδηγήσει σε αναδιάταξη των σημερινών συνόρων, κάτι όμως που θα συνέβαλε στην γενικότερη αστάθεια.

Σε ότι αφορά στην ανατολική Μεσόγειο, η ανακάλυψη υδρογονανθράκων θα μπορούσε, όπως και στον Περσικό Κόλπο, να αποτελέσει μια «γεωπολιτική κατάρα» με κλιμακούμενες διαστάσεις. Προκλητικές ενέργειες και αποσταθεροποιητικές τάσεις που οδηγούν σε κλίμα έντασης, δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα, το οποίο μπορεί να μεταφέρει τη σπίθα της φωτιάς από τη Μέση και την Εγγύς Ανατολή στην Ανατολική Μεσόγειο. Στο πλαίσιο αυτό, οι Μεγάλες Δυνάμεις, οι διεθνείς οργανισμοί όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, οφείλουν να έχουν σαφή στρατηγική και να μην είναι θεατές της καταστροφής.

ΠΗΓΗ